ترجمه
همانا ما گشایش آشكارى را براى تو پیش آوردیم.
تا خداوند براى تو گناهِ پیش و پس (از هجرت را كه كفّار مكّه به تو نسبت مىدهند) ببخشد و نعمتش را بر تو تمام كند و تو را به راه راست هدایت نماید.
و خداوند تو را با پیروزى شكست ناپذیرى یارى نماید.
نکته ها
در اینكه مراد از «فتح مبین» در آیه اول سوره فتح چیست، میان مفسران اختلاف است؛ گروهى مانند: آلوسى، ابوالفتوح، علامه طباطبایى و فیض كاشانى، آن را مربوط به صلح حدیبیّه مىدانند و گروه دیگرى مانند شیخ طوسى، زمخشرى و فخررازى، آن را مربوط به فتح مكّه دانستهاند و هر دو گروه به روایاتى استناد كردهاند.
صلح حدیبیّه از آن جهت مهم است كه سرآغاز فتح مكّه و پیروزىهاى مهم پس از آن بوده است، علاوه بر آنكه تا آن روز مشركان تنها به نابودى مسلمانان مىاندیشیدند و براى آنان جایگاهى قائل نبودند، امّا با پذیرش صلح، در حقیقت مسلمانان را پذیرفتند كه این در واقع پیروزى بزرگى در صحنه سیاسى اجتماعى بود.
فتح مبین از آن جهت بود كه در سال ششم، یك هزار و چهارصد نفر همراه حضرت بودند ولى بعد از دو سال، ده هزار نفر در فتح مكّه با پیامبر همراه بودند.
در نظام هدایت الهى، ابهامى وجود ندارد و همه روشن و روشنگر مىباشند، از جمله:
فرستادهاش روشنگر است. «رسول مبین»(1)
قرآنش روشن و روشنگر است. «قرآن مبین»(2)
با زبانى روشن و واضح بیان شده است. «هذا لسان عربى مبین»(3)
هشدارهایش نیز بدون ابهام است. «نذیر مبین»(4)
حتّى جنگ و صلحش نیز روشن است. «فتحا مبینا»
پس هر گروهى در برابر این همه شفّافیت مخالفت كند، گمراهى او نیز بسیار روشن است. «و مَن یعص اللّه و رسوله فقد ضلّ ضلالاً مبینا»(5)
در این آیات، شش مرتبه پیامبراكرمصلى الله علیه وآله مورد خطاب واقع شده است، «فتحنا لك... لیغفر لك، ذنبك، علیك، یهدیك، ینصرك» كه بیانگر جایگاه ویژه پیامبر اسلام نزد خداوند است.
كلمه «ذَنب» به معناى دنباله و آثار و پیامدهاى هر چیز است و بیشتر در مورد گناه و پیامدهاى سوء آن بكار مىرود.
شكى نیست كه هر حركت حق طلبانه، براى منحرفان خوشایند نیست و آن ندا را گناه مىشمرند و بر ضدّ منادیان آن، انواع مشكلات، نگرانىها، آزار و شكنجهها، نسبتهاى ناروا، توطئهها، اختلافات و شایعات را به راه مىاندازند، امام رضاعلیه السلام فرمودند: گناه هیچ كس نزد مشركان، بیشتر از گناه پیامبر نبود، زیرا پیامبر با بتپرستى مبارزه مىكرد و حال آنكه مشركان تا قبل از فتح مكّه 360 بت داشتند، امّا با فتح مكّه و پیروزى قدرتمند پیامبر و مسلمانان، تمام اشتباهات پوشانده ماند.(6)
خداوند در سال دوم هجرى كه قبله تغییر كرد و سال ششم كه صلح حدیبیّه به وقوع پیوست و سال هشتم كه مكّه فتح گردید، وعده تمام كردن نعمت را در آینده مىدهد مىفرماید: «یتمّ نعمته»، امّا در حجّة الوداع به آن وعدهها جامه عمل پوشاند و با اعلام نصب حضرت علىعلیه السلام به امامت، نعمت را تمام كرد و فرمود: «الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتى»(7)
ماجراى صلح حدیبیّه
پیامبر اكرمصلى الله علیه وآله در ماه ذى القعده سال ششم هجرت، به قصد سفر حج به سوى مكّه حركت كرد و مسلمانان را به شركت در این سفر، تشویق نمود و سرانجام با جمعیّت یك هزار و چهارصد نفرى، با لباس احرام به سوى مكّه حركت كردند. خبر به مشركان مكّه رسید و در نزدیكى مكّه (روستاى حدیبیّه) راه را بر مسلمانان بستند و مانع ورود آنان به مكّه شدند.
در این ماجرا، نمایندگانى از دو طرف براى گفتگو رفت و آمد كردند، نماینده مشركان هنگامى كه دید مسلمانان چنان شیفته پیامبرند كه قطرات آب وضوى پیامبر را براى تبرك برمى دارند، به مشركان گفت: با این عشق و علاقهاى كه مردم به محمد دارند، نمىتوانید آنها را از او جدا كنید.
عثمان به عنوان سفیر مسلمانان براى مذاكره به مكّه رفت، امّا شایع شد كه او را در مكّه به قتل رساندهاند. پیامبرصلى الله علیه وآله براى آمادهباش مسلمانان، در زیر درختى با یارانش تجدید بیعت كرد كه این بیعت، بیعت رضوان نام گرفت.
پس از چند روز، عثمان به سلامت برگشت و با حضور نمایندگان دو طرف، صلح نامهاى در چند ماده تهیه و توسط حضرت علىعلیه السلام نوشته شد و به امضاى طرفین رسید. از جمله اینكه دو گروه متعهد شدند:
تا ده سال، جنگى میان آنان صورت نگیرد.
مسلمانان از همانجا برگردند و سال آینده به مدت سه روز براى عمره به مكّه بیایند.
به دستور پیامبرصلى الله علیه وآله شترانى را كه براى حج آورده بودند، در همانجا قربانى كردند و سرهاى خود را تراشیده و از احرام خارج شدند و به مدینه بازگشتند.
گرچه مسلمانان به حج نرفتند، ولى این صلح نامه و مفاد آن كه تعطیل شدن جنگ به مدت ده سال و آزاد شدن مراسم عمره بود، براى مسلمانان پیروزى آشكارى به حساب مىآمد. زیرا پایانى بر خصومتورزى آشكار مشركان و گشودن راهى براى تبلیغ دین و تجدید قواى مسلمانان بود و زمینهساز فتح مكّه گشت.
پيام ها
1- پیروزى همیشه در سایه جنگ و جهاد نیست. «انّا فتحنا...» (خداوند صلح حدیبیّه یا فتح مكّه را پیروزى نامیده است.)
2- موفّقیّت و پیروزى خود را در سایه لطف خدا بدانیم، نه نتیجه فكر، طرح، تدبیر و قدرت خود. «انّا فتحنا...»
3- پیامبر اكرمصلى الله علیه وآله مورد عنایت مخصوص خداست. «فتحنا لك... لیغفر لك... یهدیك... ینصرك» (مخاطب شخص پیامبر است)
4- همه چیز به دست خداست. «فتحنا، لیغفر، یتمّ، یهدیك، ینصرك» (تا خدا اراده نكند، هیچ چیزى تحقق پیدا نمىكند.)
5 - پیروزى بر دشمن، هدف نهایى نیست، بلكه مقدّمهاى براى دریافت نعمتهاى دیگر است. «فتحنا، لیغفر، و یتمّ نعمته علیك»
6- اگر براى خدا كار كنیم، خداوند خود پاسخ دشمنان ما را مىدهد و دهان آنان را مىبندد. «لیغفر لك اللّه ما تقدّم من ذنبك و ما تأخّر»
7- حتّى پیامبر هم با هدایت و توفیق الهى به راه مستقیم مىرود. «یهدیك صراطاً مستقیماً»
8 - آنچه خداوند مرحمت مىكند، برجستهترین، روشنترین و بهترینهاست. پیروزى آشكار، نعمت تمام، هدایت به راه مستقیم و نصرتش غالب است. «فتحا مبینا، یتم نعمته، یهدیك صراطا مستقیما، نصراً عزیزاً»
توضيحات
سیماى سوره فتح
این سوره بیست و نه آیه دارد و در سال ششم هجرى بعد از ماجراى صلح حدیبیّه، در مدینه نازل شده است.
عمده مطالب این سوره در مورد بشارت فتح مكّه و مسائل مربوط به صلح حدیبیّه، بیعت رضوان، كارشكنى منافقان و كسانى كه از جهاد تخلّف كردند و در پایان سیمایى از یاران پیامبراكرمصلى الله علیه وآله مىباشد.