ترجمه
و جن و انس را نیافریدم مگر براى آنكه مرا عبادت كنند.
و من از آنان هیچ رزقى نمىخواهم و نمىخواهم كه به من طعام دهند.
زیرا خداوند است آن روزى رسانِ نیرومندِ استوار.
نکته ها
در حدیثى از امام حسینعلیه السلام مىخوانیم: خداوند مردم را نیافرید مگر براى معرفت و شناختن و چون او را شناختند، او را عبادت مىكنند و هر كه او را عبادت كند، از بندگى غیر او بىنیاز مىشود.(43)
جنّ، قبل از انسان آفریده شده و داراى تكلیف است. در این آیه نیز نامش قبل از انسان آمده است. «و ما خلقت الجنّ و الانس»
در قرآن، تمام آفرینش بر اساس حق است وهیچ آفریدهاى باطل نیست، «و ما خلقنا السموات و الارض و ما بینهما الاّ بالحق»(44) وهمهى آفریدهها در مسیر بهرهمندى انسان است. «خلق لكم»(45)، «سخّر لكم»(46)، «متاعاً لكم»(47)
و انسان نیز براى هدفى متعالى آفریده شده كه راه رسیدن به آن، عبادت خدا است. «و ما خلقت الجن والانس الا لیعبدون» البتّه عبادت معناى عام دارد و به هر كار نیكى كه با هدف الهى انجام شود، عبادت گفته مىشود.
سؤال: در قرآن اهداف دیگرى، همچون آزمایش و امتحان، براى آفرینش انسان مطرح شده، آیا آن اهداف با هدفى كه در این آیه (56) آمده، هماهنگ است؟
پاسخ: قرآن در آیه دوم سوره مُلك مىفرماید: «خلق الموت والحیاة لیبلوكم أیّكم أحسن عملا» مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید كه كدام یك عمل بهترى دارید. و در آیه دوازدهم سوره طلاق مىفرماید: «لتعلموا انّ اللّه على كلّ شىء قدیر» هدف از آفرینش، علم انسان به قدرت الهى است.
در جمعبندى این آیات به نتیجه مىرسیم كه هدف اصلى، بندگى خداوند است، لیكن عبادت نیازمند معرفت است كه در جمله «لتعلموا» بیان شده است و در عبادت كه همان پذیرفتن راه الهى و رها كردن راههاى غیر الهى است، انسان آزمایش مىشود كه در جمله «لیبكوكم» آمده است.
سؤال: اگر هدف آفرینش بشر عبادت است، پس چرا این هدف بطور كامل تحقق نیافته است؟
پاسخ: بارها خداوند در قرآن فرموده كه اگر مىخواستیم، همه را به اجبار هدایت كرده و به بندگى خود در مىآوردیم، امّا خداوند بشر را آزاد آفرید، تا آگاهانه و آزادانه، عبادت كند.
سؤال: آیا خداوند به عبادت ما نیازمند است؟
پاسخ: قرآن بارها مىفرماید: خداوند از هر جهت غنى است، نه تنها از انسان، بلكه از همه هستى بى نیاز است. اگر به ما دستور دادند كه منزل خود را رو به آفتاب بسازیم، نباید كسى گمان كند كه خورشید به خانه ما نیاز دارد، این ما هستیم كه به نور و انرژى آن محتاجیم. در این آیات نیز بى نیازى خداوند بیان شده است: «ما أرید منهم من رزق»
سؤال: اگر خداوند رزّاق است، پس چرا به همه رزق یكسان نمىدهد؟
پاسخ: رزّاق بودن یكى از صفات خداوند است، یكى دیگر از صفات او حكیم بودن است. یكسان بودن رزق، امرى حكیمانه نیست، بلكه باید تابع تلاش و كوشش انسانها باشد. قرآن مىفرماید:
«فامشوا فى مناكبها»(48) از دامنه زمین بالا روید و رزق به دست آورید.
«وابتغوا من فضل اللّه»(49) به سراغ كسب و كار و فضل الهى بروید و داد و ستد كنید. چنانكه نباید توقّع داشته باشیم معلّم به همه شاگردان نمره یكسان بدهد، زیرا علاوه بر معلّم بودن و اختیار نمره دادن، حكیم نیز هست و باید میان شاگردان كوشا و بازیگوش، فرق بگذارد.
سؤال: اگر خداوند رزّاق است، قحطىها براى چیست؟
پاسخ: گاهى كمبودها جنبه كیفرى دارد، چنانكه قرآن در مورد كیفر بنىاسرائیل مىفرماید: «فبظلم من الّذین هادوا حرّمنا»(50) به خاطر ظلمى كه یهود كردند، بخشى از خوردنىها را بر آنان حرام كردیم.
گاهى جنبه آزمایشى دارد: «و لنبلونّكم بشىء من الخوف و الجوع»(51) ما از طریق گرسنگى و ترس و... شما را آزمایش مىكنیم.
گاهى جنبه تربیتى دارد: «فاخذناهم بالبأساء... لعلّهم یتضرّعون»(52) ما براى تضرّع و برگشت آنان به سوى خداوند، آنها را از طریق ناگوارىها گوشمالى مىدهیم.
و گاهى نتیجه قهرى برخورد نادرست انسان با طبیعت است، همچون تخریب جنگلها، آلوده ساختن آب رودخانهها و به هم زدن تعادل محیط زیست كه در طول زمان، مشكلات بسیارى از جمله قحطى را بدنبال مىآورد.
اگر ایمان داشته باشیم كه رزق از خداست، ریشهى بسیارى از حرصها، بخلها، حیلهها، حسدها، كلاهبردارىها و كم فروشىها، در انسان مىخشكد. «انّ اللّه هو الرّزاق...»
43) تفسیر نمونه.
44) حجر، 85 .
45) بقره، 29.
46) جاثیه، 13.
47) نازعات، 33.
48) ملك، 15.
49) جمعه، 10.
50) نساء، 160.
51) بقره، 155.
52) انعام، 42.
پيام ها
1- جنّ و انس در تكلیف مشتركند. «الجنّ و الانس... لیعبدون»
2- عبادت كردن بشر و الهى شدن مردم مهم است، نه عبادت شدن خداوند. «لیعبدون» (نفرمود: «لأعبد» تا من عبادت شوم.)
3- لازمهى عبادت، معرفت معبود است، پس آفرینش جن و انس براى شناخت حقّ و حركت در راه خداوند است. «لیعبدون»
4- انسان در معرض غفلت و نسیان است و باید پیوسته هدفش را به او تذكّر داد. «و ذكّر... ما خلقت الجنّ و الانس...»
5 - خداوند بى نیاز است و عبادتى كه از جن و انس مىخواهد، به خاطر احتیاج او نیست بلكه به خاطر رشد آنهاست. «و ما أرید منهم من رزق...»
6- كسى كه خودش رزّاق است، چه نیازى به رزق بندگان دارد. «ما أرید منهم من رزق... ان اللّه هو الرّزاق»
7- تمام امكانات و تخصّصها و ابزارها، وسیله و بستر رسیدن به رزق است ولى روزى رسان تنها خداست. «انّ اللّه هو الرّزاق»
8 - خداوند در توان روزىرسانى كمبودى ندارد. «هو الرّزاق ذوالقوّة»
9- با گذشت زمان، قدرت روزى رسانى خداوند كمرنگ نمىشود. «المتین» («متین» به معناى ثابت و استوار است)