ترجمه
و جز آنها كه كنارهگیریشان براى ساز و برگ نبرد مجدّد یا پیوستن به گروه دیگرى از مسلمانان باشد، هركس در روز جنگ پشت به دشمن كند، قطعاً مورد خشم خدا قرار مىگیرد و جایگاه او جهنّم است و چه بد سرانجامى است.
نکته ها
«مُتحرّفاً»، خود را به كنار و اطراف كشیدن براى تغییر تاكتیك و خسته و گمراه كردن دشمن و سپس ضربه زدن به اوست و «متحیّزاً»، پیوستن و جاى گرفتن در كنار گروه دیگر است، آنگاه كه رزمنده احساس تنهایى و ناتوانى از مقابله كند.
عبارتِ «باء بغضب»، به معناى هموار ساختن و تحمّل غضب است.
در این آیه، براى فرار از جبهه كه حرام است، دو مورد استثنا ذكر شده است: یكى براى جا به جایى تاكتیكى «متحرّفاً»، دیگرى براى پیوستن به گروه دیگرى از مسلمانان و حملهى دسته جمعى «مُتحیّزاً».
البتّه در بعضى تفاسیر، موارد دیگرى هم ذكر شده است، مانند فرار براى اطلاعرسانى به مسلمانان، یا براى حفظ سنگر مهمتر و موقعیّت بهتر. [447] ولى اینها همه مصداق براى همان مورد اوّل است.
فراریان از جبهه، مورد خشم وغضب خدا قرار دارند، «و مَن یولّهم... فقد باء بغضب من اللّه» و از جملهى كسانى هستند كه در هر نماز از آنان برائت مىجوییم. «غیر المغضوب علیهم» البتّه این گناه، قابل توبه و بخشش است، به دلیل آیهى «انّ الّذین تولّوا منكم یوم التقى الجَمعان انّما استزلّهم الشیطان ببعض ما كسبوا و لقد عفا اللّه عنهم» [448]
447) تفسیر فى ظلال القرآن
448) آل عمران، 155
پيام ها
1- فرار از جبهه، گناهكبیره است و خداوند بر آن وعدهى قهر وعذاب داده است. «و من یولّهم... فقد باء بغضب من اللّه»
2- عقبنشینى تاكتیكى، اشكال ندارد. «متحرّفاً»
3- در جنگ، خدعه و فریب دادن دشمن جایز است. «متحرّفاً»
4- همان گونه كه رفتن به جبهه تنها مهم است، فرار نكردن هم مهم است، گاهى كسانى به جبهه مىروند، ولى با فرار، جهنّمى مىشوند. «و من یولّهم یومئذ... مأواه جهنّم»
5 - در ارزیابى، عجولانه قضاوت نكنیم، زیرا تغییر عمل شاید به خاطر نقشه و تاكتیك باشد. «متحرّفاً»
6- نصرت از سوى خداوند است، ولى بكارگیرى فنون و تاكتیكهاى نظامى و سیاست جنگى هم لازم است. «متحرّفاً لقتال أو متحیّزاً»
7- جایگاه فراریان از جهاد و غضب شدگان الهى، جهنّم است. «مأواه جهنّم» (در واقع كسى كه از جهاد فرار مىكند، به دنبال مأمن و پناهگاهى است، امّا پناهگاهى جز آتش جهنّم نمىیابد.)
8 - فرار از جنگ، هم ذلّت دنیوى دارد، «باء بغضب» هم عذاب اخروى، «مأواه جهنّم» و فراریان عاقبتى بد در پیش دارند. «بئس المصیر»