ترجمه
فرزندم! نماز را برپا دار و امر به معروف و نهى از منكر كن و بر آنچه از سختىها به تو مىرسد مقاومت كن كه این (صبر) از امور واجب و مهم است.
نکته ها
مراد از «عَزم» در اینجا، یا عزم و ارادهى قطعى خداوند بر انجام این امور است و یا لزوم عزم و تصمیم جدّى انسان بر انجام آنها.
با این كه در قرآن، 28 مورد در كنار نماز از زكات یاد شده؛ امّا در این جا كنار نماز امر به معروف ذكر شده است. شاید به خاطر آن كه در این آیه مورد خطاب فرزند است وفرزندان معمولاً ثروتى ندارند كه زكات بپردازند. «أقم الصّلاة وامر بالمعروف»
حضرت علىعلیه السلام مىفرماید: در مشقت و سختىهایى كه در راه امر به معروف و نهى از منكر به تو مىرسد، صبر كن.(287)
صبر، گاهى در برابر مصیبت است، «و بشّرالصّابرین . الّذین اذا أصابتهم مصیبة»(288) گاهى در برابر انجام وظیفه، «وامر بالمعروف و انه عن المنكر واصبر على ما أصابك) و گاهى در برابر گناه، چنانكه یوسف در زندان گفت: «ربّ السّجن أحبّ الىّ...» پروردگار! زندان نزد من بهتر از ارتكاب گناهى است كه مرا به آن مىخوانند، تا آنجا كه فرمود: «انّه مَن یتّق و یصبر فانّ اللّه لا یضیع اجر المحسنین»(289)
پيام ها
1- یكى از وظایف والدین نسبت به فرزندان، سفارش به نماز است. «یا بُنىّ أَقِم الصّلاة»
2- پاكسازى درونى را با دورى از شرك و بازسازى روحى را با نماز آغاز كنیم. «لاتشرك... اقم الصلاة»
3- وجوب امر به معروف و نماز، مخصوص دین اسلام نیست. (قبل از اسلام نیز، لقمان سفارش به نماز كرده است) «یا بُنىّ أقم الصّلاة وامر بالمعروف»
4- فرزندان خود را از طریق سفارش به نماز، مؤمن و خدایى، و از طریق سفارش به امر به معروف و نهى از منكر، افرادى مسئول و اجتماعى تربیت كنیم. «یا بُنىّ أقم الصّلاة وامر بالمعروف»
5 - آگاهى فرزندان خود را به قدرى بالا ببریم كه معروفها و منكرها را بشناسند تا بتوانند امر و نهى كنند. «یا بُنىّ - وَ امُر - وَ انْهَ»
6- بعد از توجّه به مبدأ و معاد، مهمترین عمل، نماز است. «أقم الصّلاة»
7- كسى كه مىخواهد در جامعه امر و نهى كند و قهراً با هوسهاى مردم درگیر شود، باید به وسیلهى نماز خودسازى و خود را از ایمان سیراب كند. «أقم الصّلاة وامر بالمعروف»
8 - فرزندان خود را آمر به معروف و ناهى از منكر بار آوریم. «وامر بالمعروف...»
9- امر به معروف، همیشه قبل از نهى از منكر است. «وامر بالمعروف وانه عن المنكر» رشد معروفها در جامعه، مانع بروز بسیارى از منكرات مىگردد.
10- در مسیر حقّ بودن كافى نیست، لازم است دیگران را نیز به مسیر حقّ دعوت كنیم. «وامر بالمعروف» چنانكه در سوره عصر مىخوانیم: «الّذین آمنوا و عملوا الصّالحات و تواصوا بالحقّ»
11- در تبلیغ دین و اجراى فریضهى امر به معروف و نهى از منكر، باید صبر و سعهى صدر داشته باشیم. «واصبر على ما أصابك» نهى از منكر، با تلخىها و نیشزدنهاى گناهكاران همراه است، مبادا عقبنشینى كنیم.
12- پدر حكیم، رسیدن سختى به فرزندش را مىپذیرد و فرمان صبر مىدهد، ولى ضربه به مكتبش را كه سكوت در برابر فساد باشد، هرگز. «و انه عن المنكر و اصبر على ما أصابك»
13- امر به معروف و نهى از منكر از مسایل مهم است و صبر در برابر آنچه در این راه به انسان مىرسد ارزش دارد. «انّ ذلك من عزم الامور»
سیمایى از نماز
به مناسبت سفارش به نماز و امر به معروف در این آیه، اكنون به توضیح مختصرى پیرامون این دو فریضه مىپردازیم:
* نماز، سادهترین، عمیقترین و زیباترین رابطهى انسان با خداوند است كه در تمام ادیان آسمانى بوده است.
* نماز، تنها عبادتى است كه سفارش شده قبل از آن، خوش صداترین افراد بر بالاى بلندى رفته و با صداى بلند، شعارِ «حىّ على الصّلاة، حىّ على الفلاح، حىّ على خیرالعمل» را سر دهند، با اذانِ خود سكوت را بشكنند و یك دوره اندیشههاى ناب اسلامى را اعلام و غافلان را بیدار كنند.
* نماز به قدرى مهم است كه حضرت ابراهیمعلیه السلام هدف خود را از اِسكان زن و فرزندش در صحراى بىآب و گیاه مكّه، اقامهى نماز معرّفى مىكند، نه انجام مراسم حج.
* امام حسینعلیه السلام ظهر عاشورا براى اقامهى دو ركعت نماز، سینهى خود را سپر تیرهاى دشمن قرار داد.
* قرآن، به حضرت ابراهیم و اسماعیلعلیهما السلام دستور مىدهد كه مسجد الحرام را براى نمازگزاران آماده و تطهیر نمایند. آرى، نماز به قدرى مهم است كه زكریّا و مریم و ابراهیم و اسماعیلعلیهم السلام خادم مسجد و محل برپایى نماز بودهاند.
* نماز، كلید قبولى تمام اعمال است و امیرالمؤمنینعلیه السلام به استاندارش مىفرماید: بهترین وقت خود را براى نماز قرار بده و آگاه باش كه تمام كارهاى تو در پرتو نمازت قبول مىشود.(290)
* نماز، یاد خداست و یاد خدا، تنها آرامبخش دلهاست.
* نماز، در بیشتر سورههاى قرآن، از بزرگترین سوره (بقره) تا كوچكترین آن (كوثر) مطرح است.
* نماز، از هنگام تولّد در زایشگاه كه در گوش نوزاد اذان و اقامه مىگویند تا پس از مرگ كه در گورستان بر مرده نماز مىخوانند، جلوه مىكند.
* هم براى حوادث زمینى مانند زلزله و بادهاى ترسآور آمده و هم براى حوادث آسمانى مانند خسوف و كسوف، نماز آیات واجب گشته و حتّى براى طلب باران، نماز باران آمده است.
* نماز، انسان را از انجام بسیارى منكرات و زشتىها باز مىدارد.(291)
در نماز، تمام كمالات به چشم مىخورد كه ما چند نمونه از آن را بیان مىكنیم:
* نظافت و بهداشت را در مسواك زدن، وضو، غسل و پاك بودن بدن و لباس مىبینیم.
* جرأت، جسارت و فریاد زدن را از اذان مىآموزیم.
* حضور در صحنه را از اجتماع در مساجد یاد مىگیریم.
* توجّه به عدالت را در انتخاب امام جماعت عادل مىیابیم.
* توجّه به ارزشها و كمالات را از كسانى كه در صف اوّل مىایستند، به دست مىآوریم.
* جهتگیرى مستقل را در قبله احساس مىكنیم. آرى، یهودیان به سویى و مسیحیان به سوى دیگر مراسم عبادى خود را انجام مىدهند و مسلمانان باید مستقل باشند و لذا به فرمان قرآن، كعبه، قبلهى مستقل مسلمانان مىشود، تا استقلال در جهتگیرى آنان حفظ شود.
* مراعات حقوق دیگران را در این مىبینیم كه حتّى یك نخ غصبى، نباید در لباس نمازگزار باشد.
* توجّه به سیاست را آنجا احساس مىكنیم كه در روایات مىخوانیم: نمازى كه همراه با پذیرش ولایت امام معصوم نباشد، قبول نیست.
* توجّه به نظم را در صفهاى منظّم نماز جماعت و توجّه به شهدا را در تربت كربلا و توجّه به بهداشت محیط را در سفارشهایى كه براى پاكى و نظافت مسجد و مسجدىها داده شده است، مىبینیم.
* توجّه به خدا را در تمام نماز، توجّه به معاد را در «مالك یوم الدین»، توجّه به انتخاب راه را در «اهدنا الصراط المستقیم»، انتخاب همراهان خوب را در «صراط الّذین انعمت علیهم»، پرهیز از منحرفان و غضب شدگان را در «غیر المغضوب علیهم و لاالضّالّین»، توجّه به نبوّت و اهلبیت پیامبرصلى الله علیه وآله را در تشهّد و توجّه به پاكان و صالحان را در «السلام علینا و على عباد اللّه الصالحین» مىبینیم.
* توجّه به تغذیهى سالم را آنجا مىبینیم كه در حدیث آمده است: اگر كسى مشروبات الكلى مصرف كند، تا چهل روز نمازش قبول نیست.
* آراستگى ظاهر را آنجا مىبینیم كه سفارش كردهاند از بهترین لباس، عطر و زینت در نماز استفاده كنیم و حتّى زنها وسایل زینتى خود را در نماز همراه داشته باشند.
* توجّه به همسر را آنجا مىبینیم كه در حدیث مىخوانیم: اگر میان زن و شوهرى كدورت باشد و یا یكدیگر را بیازارند و بد زبانى كنند، نماز هیچ كدام پذیرفته نیست.
اینها گوشهاى از آثار و توجّهاتى بود كه در ضمن نماز به آن متذكّر مىشویم. امام خمینىقدس سره فرمود: «نماز، كارخانهى انسانسازى است».
امر به معروف و نهى از منكر
امر به معروف، یعنى سفارش به خوبىها و نهى از منكر، یعنى بازداشتن از بدىها.
انجام این دو امر مهم نیاز به سنّ خاصّى ندارد، زیرا لقمان به فرزندش مىگوید: «یا بنّى أقم الصّلاة و امر بالمعروف...»
امر به معروف، نشانهى عشق به مكتب، عشق به مردم، علاقه به سلامتى جامعه و نشانهى آزادى بیان، غیرت دینى، ارتباط دوستانه بین مردم و نشانهى فطرت بیدار و نظارت عمومى و حضور در صحنه است.
امر به معروف و نهى از منكر، سبب تشویق نیكوكاران، آگاه كردن افراد جاهل، هشدار براى جلوگیرى از خلاف و ایجاد نوعى انضباط اجتماعى است. قرآن مىفرماید: شما مسلمانان بهترین امّت هستید، زیرا امر به معروف و نهى از منكر مىكنید.(292)
حضرت علىعلیه السلام مىفرماید: امر به معروف و نهى از منكر، مصلحت عامّه است.(293) چنانكه در حدیث دیگر مىخوانیم: كسى كه جلوى منكر را نگیرد، مانند كسى است كه مجروحى را در جاده رها كند تا بمیرد.(294)
پیامبرانى همچون حضرت داود و حضرت عیسىعلیهما السلام به كسانى كه نهى از منكر نمىكنند، لعنت فرستادهاند.(295)
قیام امام حسین علیه السلام براى امر به معروف و نهى از منكر بود. «انما خرجتُ لطلب الاصلاح فى امّة جدّى ارید ان آمر بالمعروف و انهى عن المنكر»(296)
در حدیث مىخوانیم: به واسطهى امر به معروف و نهى از منكر، تمام واجبات به پا داشته مىشود.(297)
قرآن مىفرماید: اگر در مجلسى به آیات الهى توهین مىشود، جلسه را به عنوان اعتراض ترك كنید تا مسیر بحث عوض شود.(298)
انسان باید هم در دل از انجام گناه ناراحت باشد، هم با زبان، آن را نهى كند و هم با اِعمال قدرت و قانون، مانع انجام آن شود.
اگر كسى را به كار خوبى دعوت كردیم، در پاداش كارهاى خوب او نیز شریك هستیم، ولى اگر در برابر فساد، انحراف و گناه ساكت نشستیم، به تدریج فساد رشد مىكند و افراد فاسد و مفسد بر مردم حاكم خواهند شد.
سكوت و بى تفاوتى در مقابل گناه، سبب مىشود كه گناه كردن عادّى شود، گنهكار جرأت پیدا كند، ما سنگدل شویم، شیطان راضى گردد و خدا بر ما غضب نماید.
امر به معروف و نهى از منكر، دو وظیفهى الهى است و توهّماتى از این قبیل كه:
گناه دیگران كارى به ما ندارد، آزادى مردم را سلب نكنیم، من اهل ترس وخجالت هستم، با یك گل كه بهار نمىشود، عیسى به دین خود موسى به دین خود، ما را در یك قبر قرار نمىدهند، دیگران هستند، من چرا امر به معروف كنم؟ با نهى از منكر، دوستان یا مشتریان خود را از دست مىدهم، و امثال آن، نمىتوانند این تكلیف را از دوش ما بردارند. البتّه امر به معروف و نهى از منكر باید آگاهانه، دلسوزانه، عاقلانه وحتّى المقدور مخفیانه باشد.
گاهى باید خودمان بگوییم، ولى آنجا كه حرف ما اثر ندارد، وظیفه ساقط نمىشود، بلكه باید از دیگران بخواهیم كه آنان بگویند.
حتّى اگر براى مدّت كوتاهى مىتوان جلوى فساد را گرفت، باید گرفت و اگر با تكرار مىتوان به نتیجه رسید، باید تكرار كرد.