ترجمه
حا، میم. نزول كتاب از طرف خداوند عزیز علیم است.
آمرزندهى گناه، پذیرندهى توبه، سخت كیفر و صاحب عطاى فراوان. هیچ معبودى جز او نیست. بازگشت (همه) به سوى اوست.
نکته ها
بر اساس برخى روایات، حروف مقطّعه تأویلى دارد كه جز خداوند كسى نمىداند.(2) امّا بر اساس برخى دیگر از روایات، (با توجّه به آیاتِ بعد از این حروف كه مربوط به نزول قرآن است) خداوند با مخالفانش احتجاج مىكند كه من قرآن را از همین حروف الفبا كه در اختیار شماست، تألیف كردم، شما نیز اگر مىتوانید مثل آن را بیاورید.
«ذى الطول» دو معنا دارد: صاحب فضل و عطا كه رمز مهر الهى است و صاحب قدرت كه رمز قهر الهى است.
آیاتى كه با «تنزیل الكتاب» آغاز گشته، نام خدا را همراه با اوصافى ذكر كرده است از جمله:
«تنزیل الكتاب من اللّه العزیز الحكیم»(3)
«تنزیل الكتاب من اللّه العزیز العلیم»(4)
«تنزیل الكتاب من الرّحمن الرّحیم»(5)
«تنزیل العزیز الرّحیم»(6)
«تنزیل من حكیم حمید»(7)
«تنزیل من ربّ العالمین»(8)
بنابراین، سرچشمهى وحى، صاحب قدرت، حكمت، رحمت، ربوبیّت و شایستهى حمد و ستایش است.
مغفرت در قرآن
در قرآن كریم عواملى براى مغفرت بیان شده است از جمله:
ایمان. «آمنّا بربّنا لیغفر لنا»(9)
تقوى. «اِن تتّقوا اللّه... یغفر لكم»(10)
پیروى از انبیا. «فاتّبعونى... یغفر لكم»(11)
عفو و گذشت از مردم. «و لیعفوا.... یغفراللّه لكم»(12)
انفاق به مردم. «ان تقرضوا اللّه... یغفر لكم»(13)
جهاد. «تجاهدون فى سبیل اللّه... یغفر لكم»(14)
عبادت. «أنِ اعبدوا اللّه... یغفر لكم»(15)
پرهیز از گناهان كبیره. «اِن تجتنبوا كبائر.... نكفّر عنكم سیّئاتكم»(16)
دعا و استغفار و انابه خود انسان. «ظلمتُ نفسى... فغفر له»(17)
دعاى اولیاى خدا براى انسان. «یا أبانا استغفر لنا...»(18)
2) تفسیر مجمعالبیان.
3) زمر، 1.
4) غافر، 2.
5) فصّلت، 3.
6) یس، 5.
7) فصّلت، 42.
8) واقعه، 80.
9) طه، 73.
10) انفال، 29.
11) آل عمران، 31.
12) نور، 22.
13) تغابن، 17.
14) صف، 11 - 12.
15) نوح، 3 - 4.
16) نساء، 31.
17) قصص، 16.
18) یوسف، 97.
پيام ها
1- شیوهى نو در بیان مطلب، انگیزهاى براى شنیدن است. «حم تنزیل»
2- قرآن به تدریج نازل شده است. («تنزیل» به معناى نزول تدریجى است).
3- عظمت گوینده، نباید مانع نزول سخن در سطح فهم مخاطب شود. (خداوند عزیز، سخن خود را نازل مىكند.) «تنزیل... من اللّه العزیز»
4- سخن خداوندِ عزیز نیز عزیز و نفوذناپذیر است و هیچ منطقى آن را نمىشكند. «تنزیل الكتاب... العزیز»
5 - قرآن، جلوهى عزّت وعلم خداوند است. «تنزیل الكتاب من اللّه العزیز العلیم»
6- قرآن، وسیلهى عزّت مسلمانان و آگاهى آنان است. «تنزیل الكتاب من اللّه العزیز العلیم»
7- نزول كتاب و بیان مغفرت وهشدار الهى، همه در مسیر كمال انسان و رسیدن به خداست. «تنزیل - غافر - شدید - الیه المصیر»
8 - نزول كتاب براى شناخت مبدأ و معاد است. «تنزیل الكتاب ... لا اله الاّ هو الیه المصیر»
9- برخوردارى از الطاف الهى، در سایهى كتاب آسمانى است. «تنزیل الكتاب - غافر الذنب»
10- هم كتاب و قانون لازم است، هم حسابرسى، هم بخشش یا مجازات در جاى خود. «تنزیل - غافر الذنب - شدید العقاب»
11- بخشش از سوى افراد قدرتمند و پیروز، زیباست. (عفو با بزرگان است). «العزیز العلیم غافر الذنب»
12- هیچ كس نمىتواند مانع نزول وحى شود، زیرا او نفوذناپذیر است، «من اللّه العزیز» و مىداند بر چه كسى نازل كند. «العلیم»
13- مسیرى كه اسلام معرّفى مىكند از خدا و به سوى خداست. «من اللّه العزیز... الیه المصیر»
14- رحمت خداوند بر غضبش سبقت دارد. «غافر الذنب... شدید العقاب»
15- گناه، گاهى به وسیلهى عمل صالح بخشیده مىشود. «غافر الذنب» (نظیر آیهى «انّ الحسنات یذهبن السیئات»(19)) وگاهى از طریق توبه. «قابل التوب»
16- مؤمن باید بین خوف و رجا باشد، زیرا خداوند هم آمرزنده است و هم كیفر دهنده. «غافر الذنب... شدید العقاب»
17- مهر و قهر الهى را باید در كنار هم دید، تا نه یأس پیش آید و نه غرور.«غافر الذنب... شدید العقاب»
18- عذاب الهى به خاطر عملكرد خود ماست وگرنه خداوند پیوسته لطف دارد. «شدید العقاب ذى الطول»
19- لطف خدا دائمى است. «ذى الطول»
19) هود، 114.
توضيحات
سیماى سوره غافر
این سوره هشتاد و پنج آیه دارد و مكى است.
نام این سوره «غافر» از آیه سوم گرفته شده است كه خداوند را «غافر الذنب» بخشنده گناهان معرّفى مىكند. نام دیگر این سوره، «مؤمن» است، به جهت شخصى كه در دستگاه فرعون بود و ایمان خود را كتمان مىكرد تا بتواند به موسى كمك كند. ماجراى این فرد كه به «مؤمن آلفرعون» معروف گشته در آیات 28 به بعد این سوره آمده است.
محتواى این سوره علاوه بر داستان موسى، نوح و عاد و ثمود، معارف توحید و معاد و حكمت الهى است و حدود بیست آیه دربارهى مؤمن آلفرعون است كه در جاى دیگر قرآن نیامده است.
در قرآن هفت سورهى پى در پى با آیهى «حم» آغاز مىشود كه این سوره، اولین آنهاست و بقیه عبارتند از: فصّلت، شورى، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف و گاهى «حوامیم» گفته مىشوند.
در روایات، خواندن سورههاى «حوامیم» در نماز شب سفارش شده و از پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله نقل شده كه «حوامیم» مغز قرآن است.
در حدیث مىخوانیم: «حوامیم» تاج قرآن و گلهاى خوشبوى آن است و خداوند قارى این سورهها و همسایگان و بستگان و دوستان او را مورد لطف قرار مىدهد و عرش و كرسى براى او استغفار مىكنند.(1)
1) تفسیر نمونه.