ترجمه
اى كسانى كه ایمان آورده‌اید! برخى از همسران و فرزندانتان براى شما دشمنند (كه شما را از راه خدا بازمىدارند)، پس از آنان بر حذر باشید و اگر (آزار و خطایشان را) عفو كنید و چشم بپوشید و درگذرید، پس (بدانید كه) خداوند آمرزنده مهربان است.
نکته ها
«عفو» به معناى گذشت و «صفح» به معناى ترك سرزنش و «مغفرت» به معناى از یاد بردن و به فراموشى سپردن است و این سه امر (عفو و صفح و مغفرت) سه گام در برخورد با خطاهاى دیگران و از جمله همسر و فرزند است.
امام باقرعلیه السلام فرمود: هنگامى كه مسلمانان مكه بناى هجرت را گذاشتند، بعضى همسران و فرزندان، مانع آنها شده و با سوگند مىگفتند: تو را به خدا هجرت نكن و عدهاى مىپذیرفتند و مىماندند.(55) لذا این آیه نازل شد و مردان را از پذیرش این خواستِ همسران و فرزندان كه مخالف فرمان رسول خدا بوده برحذر داشت.
همسر و فرزندى كه مانع انجام وظیفه شوند، آخرت و بهشت انسان را مىگیرند و لذا این گونه همسران و فرزندان دشمن شمرده شدهاند.
در تمام قرآن، هیچ كجا كلمات عفو و صفح و مغفرت، پشت سر هم نیامده است، جز در مورد زندگى خانوادگى با همسر و فرزند. یعنى حتى در موردى كه هم فكرى نیست و باید از آنان بر حذر بود، باز هم عفو و صفح و مغفرت را باید مراعات كرد.
با توجه به شأن نزول، معیار شناخت دوست از دشمن، تشویق به كارهاى خیر یا مانع تراشى در برابر انجام عمل خیر است. كسى كه به خاطر منافع خود، دیگرى را از انجام وظیفهاش باز مىدارد، دشمن اوست.
بعضى از مهاجران، به همسر و فرزند خود مىگفتند: ما هجرت مىكنیم و اگر شما پشیمان شدید و هجرت كردید، ما در مدینه شما را تحویل نخواهیم گرفت. لذا ادامه آیه مىفرماید: گرچه آنان در مكه مانع هجرت شما بودند، ولى اكنون كه به شما ملحق شدهاند، گذشته آنان را ببخشید و سرزنش نكنید.(56)
مشابه این آیه را در سوره نور آیه 22 نیز مىخوانیم: «و لیعفوا و لیصفحوا الا تحبّون ان یغفر اللّه لكم و اللّه غفور رحیم» مردم باید عفو و گذشت كنند، آیا دوست ندارید كه خدا شما را ببخشد و خداوند بخشنده و مهربان است. (آرى اگر ما دیگران را بخشیدیم، خداوند نیز ما را مىبخشد)
گرچه عفو كردن «تعفوا» و سرزنش نكردن «تصفحوا» مهم است، ولى به كلى نادیده گرفتن خطا «تغفروا» مهمتر است؛ لذا اولاً كلمه «تغفروا» بعد از آن دو آمده است كه نشان دهنده مرحله بالاترى از عفو و صفح است. ثانیاً در پایان آیه خداوند به «غفور» توصیف شده است، با این كه خداوند به دو صفت دیگر نیز متّصف شده است: «كان اللّه عفوّاً غفوراً»(57) و یا در دعا مىخوانیم: «یا كریم الصَّفح».
در رهبرى امت نیز قرآن به پیامبرش سه دستور مىدهد: «فاعف عنهم واستغفر لهم و شاورهم فى الامر»(58) یعنى علاوه بر گذشت و به كلى صرف نظر كردن لغزشها و بالاتر از همه مشورت كردن و شخصیت دادن به مردم لازم است.
از پیامبر اكرمصلى الله علیه وآله نقل شده است: زمانى خواهد آمد كه هلاك مرد به دست همسر و فرزندش خواهد بود. زیرا آنان مرد را به خاطر فقرش سرزنش مىكنند و او براى تأمین خواستههاى آنان، به هر كارى دست مىزند و هلاك مىشود. «یسخرانه بالفقر فیركب مراكب السوء فیهلك»(59)
55) تفسیر نورالثقلین.
56) تفسیر نمونه.
57) نساء، 99.
58) آلعمران، 159.
59) تفسیر مراغى.
پيام ها
1- لازمه ایمان واقعى، مقاومت در برابر خواستههاى عاطفى و به ناحق همسر و فرزند است، گرچه ممكن است دشمنى آنان را به همراه داشته باشد. «یا ایّها الّذین آمنوا انّ من ازواجكم و اولادكم عدواً لكم»
2- تنها بعضى از همسران و فرزندان، مانعتراشى مىكنند، نه همه. «من ازواجكم»
3- باید مراقب بوده و فریب همسران و فرزندان نااهل را نخورد. «فاحذروهم»
4- گرچه نباید تسلیم خواستههاى نابجایى همسر و فرزندان شد، ولى رابطه عفو و گذشت و بخشش را مراعات كنید. «فاحذروهم و ان تعفوا و تصفحوا و تغفروا»
5 - در مسیر خطاپوشى، تا آخرین مرحله پیش روید؛ ببخشید، سرزنش نكنید و به یاد خودتان هم نیاورید. «تعفوا و تصفحوا و تغفروا»
6- تعادل میان وظیفه و غریزه در زندگى خانوادگى لازم است، نه به خاطر عواطف و غرایز، دست از وظیفه و هجرت و جهاد بردارید و نه به خاطر انجام وظیفه، عواطف خانوادگى را نادیده بگیرید. «فاحذروهم و ان تعفوا و تصفحوا و تغفروا»
7- به دنبال عفو و مغفرت شما، عفو و مغفرت الهى است. «ان تعفوا و تصفحوا و تغفروا فانّ اللّه غفور رحیم»
8 - مغفرت الهى، همراه با رحمت و الطاف ویژه است. اگر شما دیگران را ببخشید، خداوند هم شما را مىبخشد و هم مورد لطف ویژه قرار مىدهد. «فانّ اللّه غفور رحیم»