ترجمه
پس قطعاً از مردمى كه (پیامبران) به سویشان فرستاده شدند، سؤال و بازخواست خواهیم كرد و قطعاً از خود پیامبران (نیز) خواهیم پرسید.
پس بىشك (از هر چه كردهاند،) از روى علم برایشان بازگو خواهیم كرد، و ما (از مردم،) غایب و بىخبر نبودیم.
نکته ها
آیهى قبل، مجازات دنیوى را مطرح كرد و اینجا كیفر و محاسبهى اخروى را و با چندین تأكید حتمیّت سؤال قیامت را بیان مىكند و اینكه پرسش و بازخواست، مخصوص مردم نیست، بلكه پیامبران نیز مورد سؤال قرار مىگیرند. «یوم یجمع اللّه الرّسل فیقول ماذا اجبتم قالوا لا علم لنا انّك انت علاّم الغیوب» [5]
سؤال: در قیامت از چه مىپرسند؟
الف: از نعمتها. «ثمّ لتسئلنّ یومئذ عن النّعیم» [6] در روایات متعدّدى، رهبرى و ولایت را نیز از مصادیق نعمت مورد سؤال در آیه برشمردهاند. [7]
ب: از قرآن و اهلبیت علیهم السلام. پیامبر صلى الله علیه وآله فرمود: از مردم سؤال مىشود كه با قرآن و اهلبیت من چگونه عمل كردید؟ «ثمّ اسألهم ما فعلتم بكتاب اللّه و باهلبیتى» [8]
ج: از رفتار و كردار. «لنسئلنّهم اجمعین . عمّا كانوا یعملون» [9]
د: از اعضا و جوارح. «اِنّ السّمع والبَصر والفؤاد كلّ اولئك كان عنه مسئولاً» [10]
ه : از پذیرش و عدم پذیرش رسولان. «یا معشر الجنّ والانس ألم یأتكم رسل منكم...» [11] چنانكه در جاى دیگر از رهبران دینى نیز در مورد برخورد مردم با آنان سؤال مىشود. «یوم یَجمع اللّه الرُّسل فیقول ماذا اُجِبتُم...» [12]
و: از عمر و جوانى كه چگونه سپرى شد.
ز: از كسب و درآمد. چنانكه در روایات مىخوانیم: در روز قیامت انسان از چهار چیز به خصوص سؤال و بازخواست مىشود: «شبابك فیما أبلیته و عمرك فیما أفنیتَه و مالك ممّا اكتسبته و فیما أنفقتَه»، [13] در مورد عمر و جوانى كه چگونه آن را گذراندى و دربارهى مال و دارایى كه چگونه به دست آوردى و در چه راهى مصرف كردى.
سؤال: این آیات بیان مىكند كه سؤال از همه كس حتمى است، امّا در بعضى آیات از جمله آیه 39 سورهى الرّحمن آمده كه در آن روز، از هیچ انسان وجنّى نسبت به گناهانشان سؤال نمىشود، «فیؤمئذ لا یسئل عن ذنبه انس و لاجانّ» این آیات چگونه قابل جمع است؟
پاسخ: در قیامت، مواقف و ایستگاهها متعدّد است و هر موقفى صحنهاى خاص دارد؛ در یك موقف، بر لبها مهر مىخورد و قدرت حرف زدن ندارند. در موقفى دیگر، مهر برداشته مىشود و همه به ناله و استمداد و اقرار مىپردازند. در موقفى از همه مىپرسند، در موقفى نیز سكوت حاكم است و سؤالى نمىشود.
پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله فرمودند: «كُلّكم راع و كُلّكم مسئول عن رَعیّته فالامام یسأل عن النّاس و الرّجل یسأل عن أهله و المرأة تسأل عن بیت زوجها و العبد یسأل عن مال سیّده» همهى شما مسئول زیردستان خود هستید و باید پاسخگو باشید؛ امام از مردمش، مرد از همسرش، زن از رفتار در خانهى همسرش و بنده از مال ودارایى مولایش. همچنین فرمودند: خداوند از من نیز سؤال مىكند كه آیا ابلاغ رسالت كردم یا نه؟ [14]
5) مائده، 109
6) تكاثر، 8
7) وسائل، ج24، ص299
8) تفسیر فرقان
9) حجر، 92 تا 93
10) اسراء، 36
11) انعام، 130
12) مائده، 109
13) كافى، ج2، ص135، بحار، ج7، ص259
14) تفسیر درّالمنثور
پيام ها
1- در روز قیامت، هم از رهبران سؤال مىشود، هم از امّتها (جنّ و انس)، هم از نیكان، هم از بدان، هم از علما وهم از پیروان آنها. «فلنسئلنّالّذین ارسلالیهم ولنسئلنّ المرسلین»
2- سؤال در قیامت، نوعى استشهاد و اقرار گرفتن و توبیخ است و گاهى نیز تقدیر و تشكّر، وگرنه چیزى از خدا پنهان نیست تا با سؤال، رفع ابهام شود. «فلنسئلنّ... فلنقُصّنّ...»
3- علم خداوند، دقیق است. «بعلم» (نكره دلالت بر عظمت و دقّت دارد.)
4- علم خداوند با حضور و نظارت خود اوست و واسطهاى در كار نیست. «...بعلم و ما كنّا غائبین»