ترجمه
اى كسانى كه ایمان آورده‌اید! بسیارى از دانشمندان و راهبان، (با سوء استفاده از موقعیّت خود،) اموال مردم را به ناحق مىخورند و آنان را از راه خدا باز مىدارند. و كسانى كه طلا و نقره مىاندوزند و آن را در راه خدا انفاق نمىكنند، پس آنان را به عذابى دردناك، بشارت بده!
نکته ها
معناى احبار و رهبان در آیهى 31 گذشت.
«ذهب» به معنى طلاست، و به دلیل اینكه زود از دست مىرود، یا آنكه مردم به سویش مىروند، به طلا، «ذهب» گفته شده است. «فضّه» به نقره گفته مىشود، چون زود پراكنده مىشود، یا مردم به سوى آن جذب نمىشوند.
علماى یهود به خاطر منافع مادّى خود، حقّ را كتمان كردند و به حقانیّت دین اسلام اعتراف نكردند، یا رشوه گرفتند و گناه بخشودند، یا تفتیش عقاید كرده و به دیگران تهمت زدند.
خلیفهى سوّم مىخواست حرف «و» را از «و الّذین» حذف كند، تا آیه وصفِ احبار ورهبان زراندوز باشد، نه مسلمانان، كه عدّهاى شدیداً اعتراض كردند. [54]
زكات در روایات
از امام صادقعلیه السلام پرسیدند: در چه مقدار مال، زكات واجب مىشود؟ حضرت فرمود: زكات ظاهر یا باطن؟ گفتند: هر دو. حضرت ابتدا نصابى را براى زكات ظاهر بیان نموده و آنگاه در بیان زكات باطن فرمودند: «فلا تستأثر على اخیك بما هو احوج الیه منك» [55] آنچه را برادر دینىات به آن نیازمندتر از توست، او را انتخاب و ترجیح دهى.
در روایتى دیگر، آن حضرت مىفرماید: «انّما اعطاكم اللَّه هذه الفضول من الأموال لتوجّهوها حیث وجّهها اللَّه تعالى و لم تُعطِّلوها لتكنِزوها» [56] خداوند این مالهاى اضافى را به شما عطا كرد تا در مسیر رضاى او خرج كنید، نه آنكه احتكار و گنج كنید.
طبق روایات، امام زمانعلیه السلام چون ظهور كند، گنجها را حرام مىكند و همه را به مصرف مبارزات خود مىرساند.
پیامبرصلى الله علیه وآله فرمود: «اِنّ اللَّه فرض على اغنیاء المسلمین فى اموالهم القدرَ الّذى یَسَعُ فقرائهم... اَلا انّ اللَّه یحاسبهم حساباً شدیداً و یعذّبهم عذابا الیما» [57] خداوند، در مال مسلمانانِ ثروتمند، به مقدارى زكات واجب كرده كه كفاف فقرا را بدهد، آگاه باش! همانا خداوند آنان را اگر به وظیفهى خود عمل نكنند، حسابرسى شدید مىكند.
رسول خداصلى الله علیه وآله فرمود: هر مالى كه زكات آن پرداخت نشود كنز است، گرچه پنهان نباشد، یا غیرطلا و نقره باشد. [58]
ابوذر و آیهى كنز
ابوذر غفارى، صحابى بزرگوار پیامبر، در اعتراض به زراندوزىهاى معاویه و عثمان و عمّال حكومت و حیف و میل اموال عمومى، صبح و شام این آیه را با صداى بلند در برابر معاویه و سپس در مقابل عثمان مىخواند و مىگفت: این آیه مخصوص مانعان زكات نیست و هر نوع زراندوزى را شامل مىشود.
در تفسیر شریف المیزان آمده است كه از برخوردهاى ابوذر با عثمان و معاویه و كعب الأحبار، بر مىآید كه ثروتاندوزى در جامعهى فقیر حرام است، گرچه از راه حلال باشد و زكاتش پرداخت شده باشد.
البتّه برخى آن را به اجتهاد شخصى ابوذر نسبت مىدادند، ولى خودش مىگفت: «ما قلتُ لهم الاّ ما سَمعتُ من نبیّهم» آنچه گفتهام از پیامبر شنیدهام. از طرفى صراحت و صداقت ابوذر هم مورد تأیید پیامبر است.
از فرازهاى برجستهى زندگى ابوذر، همین امر به معروف و نهى از منكر او نسبت به حكّام، در زمینهى ریختوپاشهاى اقتصادى است و نزاعش با عثمان بر سر مال و مقام نبود، بلكه اعتراض به یك منكر اجتماعى بود.
سرانجام عثمان، این صحابى پارسا و انقلابى را به شام تبعید كرد، از شام هم به بدترین وضعى به مدینه آوردند، سپس به «ربذه» تبعید شد و در تبعیدگاه، مظلومانه جان سپرد. و این نیز از فرازهاى ناپسند وننگین حكومت عثمان بود.
دیگران براى تبرئهى عثمان، كوشیدهاند تا به ابوذر تهمت سوسیالیست بودن و فكر اشتراكى داشتن و مخالفت با مالكیّت خصوصى بزنند، امّا علامه امینىقدس سره در الغدیر، بحث مبسوطى در ردّ این اتهام دارد. [59]
تبعیدهاى مكرّر ابوذر به خاطر مناقشات او با حكومت و فریادهاى اعتراض آمیزش بر ضدّ روش مالى عثمان و زراندوزى معاویه و توجیهگرىهاى كعبالأحبار، در كتب تاریخى شیعه و اهل سنّت آمده است، [60] هر چند برخى خواستهاند به نوعى توجیه كنند و این مناقشات را به حساب آزادى بیان و عقیده در دورهى عثمان بگذارند، یا آنكه تبعید آن صحابى بزرگوار را به عنوان اینكه «دفع شرّ مهمتر از كسب منفعت است» بدانند و حضورش را در مدینه و شام، شرّ تلقّى كنند و تبعیدش را رعایتِ مصلحت به شمار آورند، [61] ولى این رفتار ننگآلود با یار صدیق و پرهیزكار پیامبر كه زبان صریح و اعتراض دلسوزانهاش تنها با انگیزهى عمل به وظیفه در برابر انحرافات بود، هیچ توجیه و تأویلى نمىپذیرد.
54) تفسیر فرقان.
55) تفسیر صافى.
56) تفسیر صافى.
57) تفسیر صافى.
58) تفسیر كنزالدقائق.
59) الغدیر، ج 8، ص 335.
60) تفسیر نمونه.
61) از جمله: تفسیر المنار، ج10، ص406 - 407.
پيام ها
1- همهى علماى اهل كتاب، بد نیستند. [62] «كثیراً من الأحبار»
2- سوء استفاده از موقعیّتها، حرام است وبزرگترین خطر براى علماى دین، فساد مالى است. «لیأكلون اموال الناس بالباطل» (كسانى كه متولّى موقوفاتاند و آنها را در مسیر اهداف وقف شده مصرف نمىكنند، از مصادیق این آیه مىباشند)
3- بهرهگیرى علما از مال مردم و بهره نرساندن به آنان، موجب بىرغبتى مردم به دین مىشود و مصداقِ «صدّ عن سبیل اللَّه» است. «لیاكلون اموال الناس ... و یصدّون عن سبیل اللَّه»
4- بازداشتن علماى یهود و نصارى مردم را از راه حقّ، به خاطر دستیابى به دنیاست. «یكنزون... یصدّون»
5 - در اسلام، محدودیّتى براى سرمایه نیست، امّا راه تحصیل آن شروطى دارد و زراندوزى و بدمصرف كردن ثروت حرام است. «الذین یكنزون... ولاینفقونها فى سبیل اللّه» (وقتى زراندوزى حرام باشد، احتكارِ ضروریّات قطعاً حرام است)
6- مال اندوزى یك بلاى اجتماعى است و بدتر از آن حرص است و بدتر از آن احتكار وپنهان كردن است. چون مشكلات بسیارى را براى جامعه فراهم مىكند. «الذین یكنزون... ولا ینفقونها»
7- دنیاپرستى علما و زراندوزى ثروتمندان، سبب قهر الهى است. «فبشّرهم...»
8 - جمعآورى طلا و نقره و پول، و انفاق نكردن و احتكار آن، گناه كبیره است. چون وعدهى عذاب به آن داده شده است. «الذین یكنزون... عذاب الیم»
62) در آیهى 82 سورهى مائده، گروهى از آنان ستایش شدهاند.