ترجمه
پس موسى خشگمین واندوهناك به سوى قوم خود بازگشت (و) گفت: اى قوم من! آیا پروردگارتان به شما وعدهاى نیكو (نزول تورات) نداد؟ آیا مدّت (غیبت من) بر شما طولانى شد؟ یا اینكه مىخواستید خشمى از طرف پروردگارتان بر شما فرود آید، كه با قرار و موعد من تخلّف كردید؟!
نکته ها
در این آیه به دو وعده اشاره شده است، یكى وعدهاى از جانب خداوند كه نزول تورات بوده است، «الم یعدكم ربّكم وعداً حسنا» و دیگرى، وعدهاى از طرف موسى علیه السلام با مردم كه در زمان غیبت او از برادرش هارون اطاعت كنند، ولى مردم با گوسالهپرستى آنها را نادیده گرفتند. البتّه موسى هنگام توبیخ آنان، علّت انحرافشان را سؤال كرد وپرسید: آیا انحراف شما عامدانه بود وبا آگاهى به سراغ قهر خدا رفتید؟ یا از روى غفلت به آن روى آوردید؟ آیا به خاطر اینكه سىروز غیبت من به چهل روز منتهى گردید، شما منحرف شدید؟ و آیا... .(105)
در این آیه همچون آیهى 81، از حلول غضب الهى سخن به میان آمده است، لیكن در آنجا عامل غضب، طغیان ودر اینجا پیمانشكنى مردم بیان شده است. اینها عواملى است كه رمز سقوط بنىاسرائیل در آنها نهفته است.
105) تفسیر مراغى.
پيام ها
1- همین كه از انحرافى با خبر شدید، فوراً عكسالعمل نشان دهید. «فرجع» (حرف «فا» در «فرجع» نشانه فوریت است.)
2- غیرت دینى از صفات بارز اولیاى خداست. «غضبان اسفا» (رهبران دینى و اولیاى خدا، غصهى انحراف مردم را مىخورند.)
3- خشم و غضبى كه در راه رضاى الهى باشد مذموم نیست. «غضبان اسفا» (خشم و تأسّف اولیاى خدا، به خاطر ارتداد وانحراف معنوى مردم است.)
4- در جاى خود باید خطاكار را توبیخ كرد. «اَلم یعدكم»
5 - عدم حضور رهبر، یا تغییرات جزئى در برنامهها، نباید سبب انحراف و ارتداد شود. «أفطال علیكم العهد»
6- ارتجاع، ارتداد و عهدشكنى، عامل قهر وغضب الهى است. «یحلّ علیكم غضبى»
7- قهر و غضب از لوازم تربیت است. «غضب من ربكم»
8 - تخلّف از عهد وپیمان پیامبر، عامل قهر خداوند است. «یحل علیكم غضب... فاخلفتم موعدى» (میان انبیا و مردم تعهّدات و قرارهایى است كه این قرارها شامل سیره، احكام و نمایندگان آنها در میان مردم مىشود كه باید مردم به آنها وفادار باشند، وقرار موسى تبعیت از هارون بود.)
9- تخلّف از وصىّ ونماینده پیامبر، تخلّف از خود اوست. «فاخلفتم موعدى» (تخلّف از پیروى هارون، تخلّف از موسى مىباشد.)(106)
10- هنگام توبیخ، روزنهى توبه وبازگشتى را براى خلافكار باز بگذارید. «أفطال علیكم العهد ام اردتم» (از سؤالهاى متعدّد موسى، این پیام استفاده مىشود.)
106) تفسیر مجمعالبیان.