ترجمه
همانا صفا ومروه، از شعائر خداست. پس هر كه حج خانهى خدا ویا عمره به جاى آورد، مانعى ندارد كه بین صفا ومروه طواف كند. و (علاوه بر واجبات،) هر كس داوطلبانه كار خیرى انجام دهد، همانا خداوند سپاسگزار داناست.
نکته ها
«شعائر» جمع «شعیرة» به نشانههایى كه براى اعمال خاصّى قرار مىدهند، گفته مىشود و «شعائراللَّه» علامتهایى است كه خدا براى عبادت قرار داده است. [479]
صفا و مروه نام دو كوه در كنار مسجدالحرام است كه با فاصله تقریبى 428 متر، روبروى یكدیگر قرار دارند و امروزه به صورت خیابانى سرپوشیده در آمده است. زائران خانه خدا، وظیفه دارند هفت مرتبه فاصله میان این دو كوه را طى كنند. این كار یادآور خاطرهى هاجر، همسر فداكار حضرت ابراهیم است كه براى پیدا كردن جرعه آبى براى كودك خود اسماعیل، هفت بار فاصله این دو كوه را با اضطراب و نگرانى و بدون داشتن هیچگونه یاور و همدمى طى كرد. امام صادق علیه السلام فرمود: در روى زمین، مكانى بهتر از میان این دو كوه وجود ندارد، زیرا هر متكبّرى در آنجا سر برهنه و پابرهنه و كفن پوشیده بدون هیچ امتیاز و نشانهاى باید مسافت بین دو كوه را طى كند، گاهى با دویدن و گاهى با راه رفتن. كوه صفا علاوه بر اینها خاطرههایى از دعوت پیامبر اسلام دارد كه چگونه كفّار مكّه را به توحید فرامىخواند و آنها گوش نمىدادند. [480]
در عصر جاهلیّت، مشركان در بالاى كوه صفا، بتى بنام «اُساف» و بر كوه مروه، بت دیگرى بنام «نائله» نصب كرده بودند و به هنگام سعى، آن دو بت را به عنوان تبرّك، با دست مسح مىكردند. مسلمانان به همین جهت از سعى میان صفا ومروه كراهت داشته وفكر مىكردند با توجّه به سابقه قرار داشتن بت بر بالاى دو كوه، نباید سعى كنند. آیه فوق نازل شد كه صفا و مروه از شعائر الهى است و اگر مردم نادان آنها را آلوده كردهاند، دلیل بر این نیست كه مسلمانان آن را رها كنند. [481]
حج وعمره، گاهى در كنار هم، مانند اذان واقامه بجا آورده مىشوند، و گاهى اعمال عمره، جداگانه وبه تنهایى انجام مىشود. در عمره پنج عمل واجب است: 1- احرام. 2- طواف. 3- نماز طواف. 4- سعى بین صفا ومروه. 5 - كوتاه كردن مو یا ناخن. حج علاوه بر اینها، چند عمل دیگر دارد كه در جاى خود بدان اشاره شده است. به هر حال سعى بین صفا و مروه، هم در عمره مطرح است و هم در حج.
دیدن صفا ومروه، حضور در صحنه تاریخ است تا اینكه تصدیق به جاى تصور، و عینیّت به جاى ذهنیّت قرار گیرد. در صفا ومروه، كلاس خداشناسى است كه چگونه اراده او این همه انسان را با آن همه اختلاف، در یك لباس و یك جهت جمع مىكند. كلاس پیامبر شناسى است كه چگونه ابراهیم، آن پیامبر الهى، براى انجام فرمان خداوند، زن و فرزند خویش را در آن بیابان تنها گذاشت. و هم كلاس انسانشناسى است كه مىآموزد چگونه انسان مىتواند در لحظاتى اعمالى را انجام دهد كه تا ابد آثار آن باقى بماند. سعى صفا ومروه، یاد مىدهد اگر همه با هم حركت كنیم، روح الهى را در جامعه خود مىبینیم. سعى صفا ومروه، یاد مىدهد كه باید تكبّر را به دور انداخته وهمراه دیگران حركت كنیم. سعى صفا و مروه، به ما مىآموزد كه در راه احیاى نام خداوند، زن و كودك هم سهم دارند.
در آیات قبل، سخن از بلا و آزمایش بود، در این آیه نمونهاى از آزمایش هاجر، كودك، پدر او و سایر مسلمانان مطرح است. اثر كار خدایى و اخلاص تا آنجا پیش مىرود كه همهى انبیا و اولیا، موظّف مىشوند به تقلید از هاجر همسر ابراهیم و با قیافهاى مضطرب و هروله كنان همچون او، این مسافت را هفت بار طى كنند. و این فرمان، تشكر خداوند از رنجهاى حضرت هاجر است. «فانّ اللّه شاكر علیم»
با اینكه سعى صفا ومروه واجب است، لكن مىفرماید: «فلاجناح علیه»، این لحن بخاطر همان نگرانى از وضع پیشین است كه جایگاه بت ومحلّ عبور مشركان بود.
طواف، به معناى گردش دائرهاى نیست، بلكه به هر حركتى كه انسان دوباره به جایگاه اوّلیّه برگردد، خواه به صورت دورى باشد یا طولى، طواف گفته مىشود. لذا كلمه طواف، هم در مورد طوافِ دور كعبه كه حركت دایرهاى است گفته شده؛ «و لیَطّوَّفوا بالبیت العتیق» [482] و هم درباره حركت طولى بین صفا ومروه آمده است.
479) تفسیر مجمعالبیان.
480) تفسیر نورالثقلین، ج1، ص145.
481) تفسیر تبیان، ج1، ص44.
482) حج، 29.
پيام ها
1- توجّه خاصّ خداوند به برخى مكانها یا زمانها یا اشخاص، موجب مىشود كه آنها از شعائر الهى گردند. «انّ الصفا و المروة من شعائر اللَّه»
2- نیّت، به كارها ارزش مىدهد. مشركان براى لمس بتها، سعى مىكردند، ولى اسلام مىفرماید: براى رضاى خدا سعى كنید. [483] «فلاجناح علیه انیطّوف بهما»
3- اگر مراكز حقّ، توسط گروهى با خرافات آلوده شد، نباید از آن دست كشید، بلكه باید با حضور در آن مراكز، آنجا را پاكسازى نموده و دست گروه منحرف را از آن كوتاه كرد. «فلا جناح علیه ان یطّوف بهما»
4- عبادت باید عاشقانه و داوطلبانه باشد. «فمن تطوّع»
5 - خداوند در برابر عبادات بندگان، شاكر است. «فان اللَّه شاكر» این تعبیر، بزرگترین لطف از جانب او نسبت به بندگان است.
483) بسیارى از كارها ظاهرى یكسان دارد، امّا انگیزهاى متفاوت. نظیر دویدن یوسف و زلیخا به سوى درهاى بسته، یوسف مىدود تا آلوده نشود، ولى زلیخا مىدود كه آلوده شود. »فاستبقا«