ترجمه
و نیكى با بدى یكسان نیست؛ (بدى دیگران را) با شیوهى بهتر (كه نیكى است) دفع كن، كه این هنگام آن كس كه میان تو و او دشمنى است همچون دوست گرم مىشود (و عداوتش نسبت به تو تمام مىشود).
نکته ها
در برابر كسانى كه مردم را به خدا دعوت مىكنند افراد بى تفاوت و نااهل و بدرفتارى پیدا مىشوند كه اگر مبلّغ دین، با اخلاق خوش و سعهى صدر با آنان برخورد نكند توفیقى حاصل نمىشود. این آیه سفارش مىكند كه بدىها را با خوبى پاسخ بده و اهل انتقام نباش؛ همان گونه كه در دعاى مكارم الاخلاق، امام زین العابدین علیه السلام از خداوند مىخواهد كه به او توفیق دهد كه در برابر غیبت مردم از او، نیكى مردم را بگوید و از بدى آنان بگذرد و هر كس با او قطع رابطه كرد با او معاشرت كند. بارها در سیرهى پیامبر اكرم و اهل بیت معصوم آن حضرت نمونههایى از این برخوردها را مىخوانیم كه سرسختترین مخالفان را به طرفدار آنان تبدیل كرده است.
مردم چند دستهاند:
كسى كه دوست خود را حفظ مىكند.
كسى كه دوست خود را نسبت به خود بى تفاوت مىكند.
كسى كه دوست خود را به دشمن تبدیل مىكند.
كسى كه دشمن را به دوست تبدیل مىكند.
روش برخورد با مخالفان
مخالفان به چند دسته تقسیم مىشوند كه باید با هر كدام به نحوى عمل كرد:
* گاهى افرادى به خاطر جهل و نادانى در برابر حقّ قرار مىگیرند و دشمنى مىكنند كه این آیه دستور محبت و برخورد احسن مىدهد.
در آیات دیگر نیز در اینباره آمده است:
1- و هنگامى كه نادانان ایشان را (به سخنى ناروا) مخاطب سازند، با آنها سخنى مسالمتآمیز یا سلام گویند. «و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما»(34)
2- و چون بر بیهوده و ناپسند بگذرند، با بزرگوارى بگذرند. «و اذا مرّوا باللغو مرّوا كراما»(35)
* گاهى مخالفت افراد بر اساس شك و تردید است كه باید با آنان از طریق استدلال و برطرف كردن شبهات برخورد كرد.
شك در مورد خداوند. «أفى اللّه شك...»(36)
شك و تردید در مورد قیامت و رستاخیز. «ان كنتم فى ریب من البعث»(37)
تردید در مورد نزول وحى وكتب آسمانى بر پیامبر. «ان كنتم فى ریب مما نزلنا على عبدنا»(38)
* گاهى مخالفت بر اساس حسادت است كه باید با اغماض برخورد كرد.
برادران یوسف اعتراف به حسادت و خطاى خود كردند، كه با وعده آمرزش حضرت یوسف روبرو شدند. «انّا كنّا لخاطئین... لا تثریب علیكم الیوم»(39)
هابیل، در مقابل حسادت برادرش قابیل گفت: اگر تو قصد كشتن من را دارى، من (هرگز) دست به چنین كارى نمىزنم. «لئن بسطت الىّ یدك لتقتلنى ما انا بباسط یدى الیك لاقتلك»(40)
* گاهى مخالفت به خاطر حفظ موقعیّت و رفاه و كامیابىهاى مادّى است. در این موارد اتمام حجّت كافى است و آیات «ذرهم»(41) (آنان را به حال خود واگذار) و «اعرض عنهم»(42) (از آنان رویگردان و دورى كن) مطرح است.
* گاهى مخالفت، در قالب كارشكنى و هَجو و تضعیف ایمان مردم است كه برخورد با این گروه را آیات ذیل در قالب برخورد شدید با آنان و قطع رابطه و دستگیرى و گاهى اعدام مشخص مىكند:
«واغلظ علیهم»(43) با سختى و شدّت با كفّار برخورد كن.
«اذا سمعتم آیات اللّه یكفر بها و یستهزء بها فلاتقعدوا معهم حتّى یخوضوا فى حدیث غیره»(44) و چون بشنوید كه به آیات خدا كفر مىورزند و آنان را به مسخره مىگیرند، نباید با آنان بنشینید تا به گفتارى دیگر بپردازند.
«لا تتخدوا الیهود و النصارى اولیاء»(45) یهود و نصارى را دوست و سرپرست خود نسازید.
«اخذوا و قتّلوا تقتیلا»(46) كفّار را بگیرید و به شدّت به قتل رسانید.
* گاهى دشمنى آنان با دست بردن به اسلحه و مبارزهى مسلحانه است كه قرآن مىفرماید: «فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدى علیكم...»(47) همان گونه آنان بر شما تعدّى كردند باید با آنان مقابله به مثل كنید.
بعضى در تفسیر آیهى 40 سورهى شورى «و جزاء سیّئة سیئة مثلها» گفتهاند: مراد این است كه اگر بدى كسى را با بدى پاسخ داد شما هم مثل او هستى، چنانكه در آیهى 43 همان سوره مىفرماید: «و لمن صبر و غفر انّ ذلك لمن عزم الامور» و كسى كه تحمّل بدى مردم را داشته باشد و از آنان بگذرد، این از تصمیمات شایسته است.
پيام ها
1- یكى از راههاى دعوت الى اللّه آن است كه تنش زدایى نماییم و بدى دیگران را با نیكى دفع كنیم. «و من احسن قولاً ممّن دعا الى اللّه... ادفع بالتى هى احسن»
2- فكر نكنید مرور زمان مسایل را كهنه مىكند و همه چیز فراموش مىشود. (برخوردهاى مثبت و منفى هرگز یكسان نیست، و آثار آن در عمق روح افراد باقى مىماند. «لا تستوى الحسنة و لا السیّئة»
3- یك نمونهى عملى دعوت به سوى خدا (كه در آیهى قبل آمده بود) دفع بدىهاى مردم با برخوردهاى خوب است. «ادفع بالتى هى احسن»
4- در برخورد با مخالفان، اخلاق نیك كافى نیست، تهاجم اخلاقى لازم است «ادفع بالتى هى احسن» (دفع بدىهاى دشمن با روش نیكو كافى نیست، بلكه به نیكوترین روشها و برترین رفتارهاى اخلاقى نیاز است).
از محبت خارها گل مىشود
از محبت سركهها مُل مىشود
5 - كیمیاى واقعى، آن نیست كه مس را طلا كند، بلكه برخوردى است كه دشمنى را به محّبت تبدیل نماید. «ادفع بالتى هى احسن» (روز فتح مكّه شعار بعضى از مسلمانان «انتقام، انتقام» بود ولى پیامبر اكرم فرمود: امروز روز انتقام نیست بلكه روز رحمت و مرحمت است).
6- سعهى صدر شرط توفیق در تبلیغ است. «ادفع بالتى هى احسن -... كانّه ولىّ حمیم»
7- توجّه به نتیجهى كار، انگیزهى انسان را بالا مىبرد. (اگر بدانیم كه نتیجهى برخورد خوب، تبدیل دشمن به دوست است، انگیزهى این كار در ما زیاد مىشود. «ادفع بالتى هى احسن -... كانّه ولىّ حمیم»
8 - در رفتارهاى شایسته، اگر دشمن دوست نشود لااقل حیا و شرمندگى در او به وجود مىآید و او را به رفتار دوستانه وادار مىكند. «كانّه ولىّ حمیم»
9- ارزش دوست به گرمى اوست. «ولىّ حمیم»