ترجمه
اى كسانى كه ایمان آورده‌اید! (در هیچ كارى) بر (حكم) خدا و پیامبر او پیشى نگیرید و از خداوند پروا كنید، كه خداوند شنوا و دانا است.
نکته ها
سه سورهى مائده، حجرات و ممتحنه كه درباره مسائل حكومتى و اجتماعى است، با جملهى «یا ایّها الّذین آمنوا» شروع شده است.
در آغاز سورهى مائده مىخوانیم: «یا ایّها الّذین آمنوا اوفوا بالعقود» اى كسانى كه ایمان آورده‌اید! به پیمانهاى خود وفادار باشید و در سورهى ممتحنه مىخوانیم: «یا ایّها الّذین آمنوا لاتتّخذوا عدوّى و عدوّكم اولیاء» اى كسانى كه ایمان آورده‌اید! دشمن من و دشمن خود را سرپرست خود قرار ندهید و در این سوره مىخوانیم: اى كسانى كه ایمان آورده‌اید! بر حكم خدا و رسول پیشى نگیرید.
این آیه مىخواهد مؤمنان را همچون فرشتگان تربیت كند، زیرا قرآن دربارهى آنها مىفرماید: در سخن بر خدا سبقت نمىگیرند و تنها طبق دستور او عمل مىكنند. «لایَسبِقونَه بِالقَول و هم باَمرِه یَعمَلون»(1)
قرآن، موارد تقدّم و پیشى گرفتن بر پیامبر را بیان نكرده است تا شامل نهى از انواع پیش افتادنها در امور عقیدتى، اجتماعى، سیاسى، اقتصادى و غیر آن در گفتار وكردار گردد.
خداوند از تقدّم بر رهبر جامعه اسلامى به شدّت نهى نموده است، زیرا كسى كه در كارهایش از خدا و پیامبر پیشى مىگیرد، در مدیریّت نظام اسلامى خلل وارد كرده و جامعه را به هرج ومرج مىكشاند و در حقیقت نظام قانونگذارى را بازیچه تمایلات خود قرار مىدهد.
عمل به این آیه، جلوى بسیارى از خطاها را مىگیرد. زیرا گاهى خواستهى مردم، پیروى انسان از حدس و تخمین یا میل به ابتكار ونوآورى و یا قضاوت عجولانه و یا گمان آزاداندیشى، انسان را وادار به گفتن، نوشتن و یا گرفتن تصمیماتى مىكند كه ناخودآگاه از خواستهى خدا و رسول جلو مىافتد. همان گونه كه گروهى به گمان عبادت، قاطعیّت، انقلابى بودن و زهد و ساده زیستى، از خدا و رسول پیشى گرفتند و به قول معروف كاسهى داغتر از آش شدند.
پذیرش و عمل به آن دسته از آداب و عادات و رسوم اجتماعى و یا مقرّرات و قوانین بشرى كه ریشه در قرآن و حدیث ندارد و برخاسته از عقل و فطرت نیست، نوعى پیش افتادن از خدا و رسول است.
نمونههاى پیشافتادن
به چند نمونه تاریخى از پیشى گرفتن بر پیامبر كه در تفاسیر و روایات آمده، توجّه كنیم:
1. در عید قربان، گروهى قبل از پیامبرصلى الله علیه وآله قربانى كردند، به آنان گفته شد: «لاتقدّموا بین یدى اللَّه و رسوله»(2)
2. پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله گروهى را براى تبلیغ نزد كفّار فرستاد. كفّار نمایندگان پیامبر را كشتند و تنها سه نفر توانستند فرار كنند. این سه نفر در مسیر بازگشت دو نفر از كفّار قبیلهى بنىعامر را به انتقام كشته شدن دوستان خود كشتند، در حالى كه آن دو نفر بىتقصیر بودند. قرآن آنان را به خاطر این عمل خودسرانه توبیخ كرد كه چرا بدون دستور پیامبر دست به این عمل زدید؟(3) «لاتقدّموا بین یدى اللَّه و رسوله»
3. قوم بنىتمیم از پیامبرصلى الله علیه وآله امیر و حاكم خواستند. خلیفهى اوّل و دوّم هر كدام شخصى را پیشنهاد كردند و با هم مشاجره مىكردند كه كاندیداى من بهتر است، آیه نازل شد: «لاتقدّموا بین یدى اللَّه... و لاترفعوا اصواتكم»(4)
4. امام معصومعلیه السلام به شخصى فرمود: این دعا را بخوان: «لااله الاّ اللّه...» تا آنجا كه مىفرماید: «یُحیى و یُمیت». شنونده از پیش خود جملهاى اضافه كرد و گفت: «و یمیت و یحیى» حضرت فرمودند: جملهى تو صحیح است، امّا آنچه من مىگویم بگو و سپس آیهى «لاتقدّموا بین یدى اللَّه و رسوله» را براى او تلاوت فرمودند.(5)
5. بعضى اصحاب پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله خواب و خوراك و آمیزش با همسر را بر خود حرام كردند. حضرت ناراحت شده و مردم را جمع كرده و فرمودند: من خودم غذا مىخورم، مىخوابم و با همسرم زندگى مىكنم. راه و روش و سیرهى زندگى من این است، پس هركس از این راه پیروى نكند، از من نیست. «فمَن رَغِب عن سنّتى فلیس منّى»(6)
6. با این كه پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله ازدواج موقّت را شرعى و قانونى اعلام فرمودند، امّا خلیفهى دوم آن را حرام كرد. این خود، نوعى پیش افتادن از پیامبرصلى الله علیه وآله است كه در این آیه از آن نهى شده است. «لاتقدّموا بین یدى اللَّه و رسوله»
7. در سال هشتم هجرى كه پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله براى فتح مكه از مدینه حركت كردند، بعضى از مسلمانان در این سفر روزه خود را افطار نكردند، با این كه مىدانستند مسافر روزه ندارد و مىدیدند كه پیامبرصلى الله علیه وآله افطار كرده است. اینها در واقع از پیامبرصلى الله علیه وآله پیشى گرفتند.
1) انبیاء، 27.
2) تفسیر كشّاف.
3) تفسیر كشّاف.
4) صحیح بخارى، ج3، ص123.
5) خصال صدوق، ج2، ص62.
6) وسائل، ج23، ص244.
پيام ها
1- پیش از درخواست و دستور به كارى، باید ابتدا زمینههاى روانى پذیرش را در مخاطب ایجاد كرد. جملهى «یا ایها الّذینآمنوا» به مؤمنان شخصیّت مىدهد و رابطهى آنان با خدا را كه زمینهى انجام دستور است، بیان مىكند.
2- از آنجا كه فرمان پیش نیفتادن از خدا و رسول، فرمان ادب است، خود این آیه نیز مخاطب را با ادب ویژه صدا مىزند. «یا ایها الّذین آمنوا...»
3- حرام كردنِ حلال خداوند و یا حلال كردن حرامها، نوعى پیشى گرفتن بر خدا و رسول است. «لاتقدّموا...»
4- هرگونه بدعت و جعل قانون در برابر قانون الهى ممنوع است. «لا تقدّموا...»
5 - سرچشمهى قانون و رفتار ما باید قرآن و سنّت پیامبرصلى الله علیه وآله باشد. «لا تقدّموا بین یدى اللَّه و رسوله»
6- حكم رسول، حكم خداست و بىاحترامى به او بىاحترامى به خداست. «لا تقدّموا بین یدى اللَّه و رسوله»
7- پیشى گرفتن از خدا و رسول، بىتقوایى است. «لاتقدّموا... واتّقوا»
8 - براى انجام تكالیف، دو اهرم ایمان و تقوا لازم است. «آمنوا... واتّقوا»
9- التزام عملى باید همراه با تقواى درونى باشد. «لاتقدّموا... واتّقوا اللَّه»
10- كسانى كه به خاطر سلیقههاى شخصى یا آداب اجتماعى، بر خدا و رسولش پیشى مىگیرند، از ایمان و تقوا دور شدهاند. «لاتقدّموا... و اتّقوا»
11- تندروىهاى خود را توجیه نكنیم. «لا تقدّموا... انّ اللَّه سمیع علیم»
12- ایمان به حضور و آگاهى خداوند، زمینه پرهیز و خداترسى مىگردد. «و اتّقوا اللّه انّ اللَّه سمیع علیم»
توضيحات
سیماى سوره حجرات
این سوره در مدینه نازل شده وداراى هجده آیه است.
«حُجرات» جمع «حُجرة» است و چون در آیه چهارم این سوره درباره حجرههاى خانه پیامبر اكرمصلى الله علیه وآله سخن به میان آمده، این سوره حجرات نامیده شده است.
در این سوره كه به سوره آداب نیز شهرت دارد، موضوعهاى اخلاقى و اجتماعى مهمى مطرح شده كه به برخى از آنها اشاره مىشود:
1. آداب برخورد با پیامبرصلى الله علیه وآله و پیشى نگرفتن بر آن حضرت.
2. دورى از مسخره كردن، نام بد نهادن، سوءظن، تجسّس و غیبت.
3. برقرارى روابط اجتماعى بر اساس اُخوّت و برادرى، اصلاح ذات البین، بسیج عمومى بر ضد یاغى، میانجىگرى عادلانه و دورى از شایعه پراكنى.
4. ارزش گذارى افراد جامعه بر اساس درجات ایمان و تقواى آنان و دورى نمودن از كفر، فسق و گناه.
5. پیروى از پیامبر الهى از روى عشق وآگاهى و دورى از هرگونه منّتگذارى به واسطهى پذیرش اسلام و عمل به دستورات آن.
در این سوره كوتاه، پنج بار خطاب «یا ایّها الّذین آمنوا» تكرار شده است كه بیانگر جایگاه مسائل اخلاقى و روابط اجتماعى در اسلام مىباشد و به خوبى نشان مىدهد كه نحوهى رفتار مسلمانان با یكدیگر و با رهبران خود، مورد توجّه شارع مقدس بوده است.