ترجمه
كسانى كه از گناهان بزرگ و زشتىهاى آشكار اجتناب مىكنند جز گناهان ناخواسته، بىشك پروردگارت (نسبت به آنان) آمرزشش گسترده است. او به شما داناتر است، آنگاه كه شما را از زمین پدید آورد و آنگاه كه شما در شكم مادرانتان جنین بودید، پس خود را بىعیب نشمارید كه او به تقواپیشگان داناتر است.
نکته ها
«فواحش» جمع «فاحشة» به هر گناهى گفته مىشود، نظیر زنا.
براى كلمه «لَمَم» در روایات(58) و كتب لغت و تفسیر، معانى گوناگونى نقل شده است، از جمله:
1. گناهى كه ناخواسته و بدون اصرار باشد.
2. گناهى كه تصمیم بر آن گرفته شده باشد، ولى عملى نشود.
3. گناهى كه بعد از آن عذرخواهى و توبه صورت گرفته باشد.
4. گناهى كه وعده عذاب براى آن داده نشده باشد.
5. گناهى كه براى ارتكاب آن، حدّى تعیین نشده باشد.
مسئله بزرگ و كوچكى گناه در قرآن بارها مطرح شده است،(59) و اینكه تمام اعمال انسان ضبط شده، «كل صغیر و كبیر مستطر»(60) و پرونده عمل انسان در روز قیامت گشوده مىشود، «و نخرج له یوم القیامة كتاباً یلقاه منشوراً»(61) و در این هنگام فریادش بلند مىشود: «یا ویلتنا ما لهذا الكتاب لایغادر صغیرة و لاكبیرة الا احصاها»(62) این چه كتابى است كه در ثبت تمام اعمال كوچك و بزرگ فروگذار نكرده است.
امام رضاعلیه السلام گناهان كبیره را بدین صورت فهرست كردهاند: قتل نفس، زنا، سرقت، شرابخوارى، نارضایتى و عاق والدین، فرار از میدان جنگ، تصرّف ظالمانه در مال یتیم، خوردن گوشت مردار، خون، گوشت خوك و آنچه به غیر نام خدا ذبح شده، رباخوارى، رشوهخوارى، قمار، كم فروشى، تهمت به زنان پاكدامن، لواط، گواهى ناحق، ناامیدى از رحمت خداوند، ایمن دانستن خود از عذاب الهى، یأس از رحمت الهى، كمك و تكیه به ظالمان، سوگند دروغ، حبس و ندادن حق دیگران، دروغ، تكبّر، اسراف، تبذیر، خیانت، كوتاهى در انجام حج، دشمنى با اولیاى خدا، اشتغال به لهو و لعب و اصرار بر گناه.(63)
امام باقرعلیه السلام به مناسبت جمله «فلاتزكّوا انفسكم» فرمودند: به نماز و زكات و روزه و عبادات خود افتخار نكنید كه خداوند اهل تقوا را بهتر مىشناسد.(64)
از امام صادقعلیه السلام پرسیدند: آیا جایز است كسى از خودش تعریف و ستایش كند؟ فرمود: اگر اضطرار پیش آمد، مانعى ندارد، سپس فرمودند: آیا نشنیدهاى كه یوسف نزد حاكم مصر از خود ستایش كرد و فرمود: «اجعلنى على خزائن الارض انّى حفیظ علیم»(65) مرا مسئول درآمدها و محصولات زمین قرار بده زیرا كه من حافظ بیت المال و فردى آگاهم.
امام علىعلیه السلام هنگامى كه شنید گروهى براى فخر فروشى به یكدیگر مىگویند، ما دیشب را تا صبح نماز خواندیم و دیروز روزه بودیم، فرمود: من دیشب خوابیدم و دیروز روزه نبودم. بنابراین، گاهى باید براى جلوگیرى از غرور خود یا دیگران، این گونه سخن گفت.
فردى یهودى نزد رسول خداصلى الله علیه وآله آمد و معجزات حضرت موسى را به رخ پیامبر كشید، آن حضرت فرمود: نارواست كه انسان از خود ستایش كند، ولى براى روشن شدن تو مىگویم: حضرت آدم براى توبه خود، حضرت نوح براى نجات از غرق شدن، حضرت ابراهیم براى نجات از آتش و حضرت موسى براى نجات از ترس، خدا را به حقّ محمّد و آل محمّدعلیهم السلام سوگند دادند، اى یهودى! اگر موسى مرا مىدید، به من ایمان مىآورد. حضرت مهدى از نسل من است كه حضرت عیسى براى یارى او از آسمان فروآید و پشت سر او نماز خواند.
نكاتى در باره گناه و نافرمانى
اهمیّت مسأله
مخالفت فرمان خداوند هر چه باشد، بزرگ است، ولى با این حال همه گناهان در یك سطح نیستند، برخى گناهان همچون دروغ و غیبت، زشتى بیشترى دارند و از كیفر سختترى برخوردارند. علاوه بر آنكه زمان گناه، مكان گناه، قصد گناهكار، علم و جهل او نسبت به گناه، اصرار و عدم اصرار بر گناه نیز در آن اثر مىگذارد.
ارزش هر انسانى به مقدارى است كه در برابر گناه مقاومت مىكند. اگر براى یك مثقال طلا گناه كردیم، ارزش ما یك مثقال است و اگر براى صد مثقال، ارزش ما صد مثقال است. امام علىعلیه السلام فرمود: به خدا سوگند اگر كره زمین (اقالیم سبعه) را به من دهند تا براى گرفتن پوست جوى از دهان مورچهاى مرتكب گناه شوم، این كار را نخواهم كرد.(66)
امام علىعلیه السلام فرمودند: بدترین گناه، گناهى است كه انسان آن را سبك یا كوچك بشمارد. «اشدّ الذنوب ما استخف به صاحبه»(67)
در روایات مىخوانیم: همانا دوست پیامبر كسى است كه مطیع خدا باشد، گرچه نسبتى با حضرت نداشته باشد و دشمن پیامبر، كسى است كه نافرمانى خدا كند، گرچه از نزدیكان حضرت باشد. «انّ ولىّ محمّد مَن اطاع اللّه و اِن بعدت لحمته و انّ عدوّ محمّد مَن عصى اللّه و اِن قَرُبت قرابته»(68)
تبدیل گناه صغیره، به كبیره
بعضى عوامل و شرایط، گناهان صغیر را به كبیره تبدیل مىكند، از جمله:
اصرار بر صغیره، سبك شمردن گناه، شادى كردن هنگام گناه، انجام دادن گناه از روى طغیان، مغرور شدن به مهلتهاى الهى، آشكارا گناه كردن، گناه بزرگان و افراد برجسته.
آثار گناه
قساوت دل، سلب نعمت، ردّ دعا، تغییر رزق، محروم شدن از بعضى عبادات نظیر نماز شب، بلاى ناگهانى، قطع باران، ویرانى خانه، رسوایى و خوارى، كوتاهى عمر، زلزله، فقر و نادارى، اندوه و بیمارى، تسلط اشرار، كه براى هر یك از این آثار، آیات و روایاتى وارد شده است.
راههاى جبران گناه
1. نماز. «اقم الصلاة... انّ الحسنات یذهبن السّیئات»(69)
2. استغفار براى خود و دیگران(شفاعت). «فاستغفروا اللّه و استغفر لهم الرسول»(70)
3. انفاق. «صدقة السرّ تكفّر الخطیئة»(71)
4. حل مشكلات مردم. «من كفّارات الذنوب العظام اغاثة الملهوف»(72)
5. ایمان و كارهاى نیك. «و الّذین آمنوا و عملوا الصّالحات لنكفّرنّ عنهم سیّئاتهم»(73)
6. پرهیز از گناهان كبیره. «ان تجتنبوا كبائر... نكفّر عنكم»(74)
7. توبه و جبران بدىها. «الاّ مَن تاب و آمن و عمل عملاً صالحا فاولئك یبدّل اللّه سیّئاتهم حسنات»(75)
8. شركت در جنگ و جهاد و شهادت. «و قاتلوا و قتلوا لاكفّرنّ عنهم سیئاتهم»(76)
9. سلام كردن، طعام دادن و نماز شب. «ثلاث كفّارات: افشاء السّلام و اطعام الطّعام و الصلاة بالّیل و النّاس نیام»(77)
10. ذكر صلوات بر محمد و آل محمد. «من لم یقدر على ما یكفر به ذنوبه فلیكثر من الصلوات على محمد و آل محمد فانها تهدم الذنوب ذنبا»(78)
حساب تزكیه نفس و خودستایى، از حساب بیان نعمتهاى الهى جداست. خداوند در این آیه مىفرماید: خودتان را ستایش نكنید، «فلاتزكّوا أنفسكم» ولى در جاى دیگر مىفرماید: «و امّا بنعمة ربّك فحدّث»(79) نعمتها و الطاف خدا را بیان كن.
58) كافى، ج2، ص422.
59) نساء، 31 ؛ كهف، 49 ؛ شورى، 37 ؛ قمر، 53.
60) قمر، 53.
61) اسراء، 13.
62) كهف، 49.
63) تفسیر نورالثقلین.
64) تفسیر كنز الدقائق.
65) یوسف، 55.
66) نهجالبلاغه، خطبه 224.
67) نهج البلاغه، حكمت 477.
68) وسائل، ج15، ص 238.
69) هود، 114.
70) نساء، 64.
71) غررالحكم.
72) وسائل، ج16، ص373.
73) عنكبوت، 7.
74) نساء، 31.
75) فرقان، 70.
76) آلعمران، 195.
77) وسائل، ج 12، ص59.
78) بحار، ج91، ص47.
79) ضحى، 11.
پيام ها
1- با بیان نشانهها، خوبان را معرّفى كنیم. «الّذین أحسنوا بالحسنى... الّذین یجتنبون»
2- انجام كارهاى خوب، زمانى ارزشمند است كه همراه با تقوا و دورى از گناه باشد. «أحسنوا... یجتنبون الكبائر»
3- اجتناب از گناه باید سیره و ملكه انسان باشد. «یجتنبون» (فعل مضارع نشانه استمرار و دوام است)
4- روشنترین نشانه نیكوكاران، دورى از گناهان كبیره و گناهانى است كه قبح بیشترى دارند. «الّذین أحسنوا... الّذین یجتنبون كبائر الاثم و الفواحش»
5 - نزدیك شدن به گناه، انسان را به گناه مىكشاند. (لذا قرآن، واژه اجتناب و دورى از گناه را به كار برده است.) «یجتنبون كبائر»
6- در زمین به سراغ فرشته نگردید، انسان، جایزالخطا است و حتّى نیكوكاران در معرض لغزش و خطا هستند. «الّذین أحسنوا... الّذین یجتنبون... الاّ اللّمم»
7- مربّى باید خطاپوش باشد و از یك سرى لغزشها، گذشت كند. «الاّ اللّمم»
8 - از گناهانى كه لحظهاى انجام مىگیرد و لجاجت و اصرارى بر آن نیست، باید گذشت. «الاّ اللّمم»
9- انگیزه در عمل، اثر دارد. گناهانى كه با انگیزه سرپیچى و نافرمانى صورت نمىگیرد، مورد عفو است. «الاّ اللّمم»
10- مغفرت الهى، دلیل و توجیهى براى گناه كردن نیست، در هر حال باید از گناه اجتناب كنیم. «یجتنبون... واسع المغفرة»
11- حتّى مرتكبین گناه كبیره، نباید از رحمت الهى مأیوس شوند. «انّ ربّك واسع المغفرة»
12- خداوند، هم علم دارد و هم قدرت ولى در عین حال خطاپوش است. «واسع المغفرة هو أعلم بكم اذ أنشأكم من الارض»
13- خداوند نه تنها امروز ما، بلكه دوران پست جنینى ما را نیز مىداند، پس فخرفروشى نكنیم. «اذ أنتم أجنّة فى بطون أمّهاتكم»
14- كسانى كه از گناه دورى مىكنند، گرفتار خودستایى نشوند. «یجتنبون الكبائر... فلاتزكّوا أنفسكم»
15- توجّه به ناچیزى و ضعف و ذلت سابق، انسان را از خودستایى باز مىدارد. «اذ أنتم اجنّة فى بطون أمّهاتكم فلاتزكّوا أنفسكم»
16- اصلاح رفتار مردم باید از طریق اصلاح عقاید باشد. عقیده به علم و نظارت الهى انسان را از خودستایى باز مىدارد. «هو أعلم... فلاتزكّوا انفسكم»
17- اگر كمالى داریم همه از اوست، چرا به خود افتخار مىكنیم. «أنشأكم من الارض... فلاتزكّوا أنفسكم»
18- با تظاهر به تقوا، انسان متّقى نمىشود. «هو أعلم بمن اتّقى»